Συγχρόνως όμως αναφέρεται στη σταύρωση και στον θάνατο του Κυρίου, γι' αυτό και τιμάται με αυστηρή νηστεία, όπως η Μεγάλη Παρασκευή. Το Ευαγγέλιο, που διαβάζεται στη θεία Λειτουργία, είναι το ίδιο που διαβάζεται και τη Μεγάλη Παρασκευή.
Το 326, έναν χρόνο μετά την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο, η Αγία Ελένη πήγε στα Ιεροσόλυμα, να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει τον Θεό για τις νίκες και τις θριαμβευτικές επιτυχίες του παιδιού της και πρώτου χριστιανού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου. Τότε έχτισε διάφορους ναούς, όπως στο όρος των Ελαιών και στο σπήλαιο της Βηθλεέμ. Με διαταγή του Κωνσταντίνου ανέλαβε να χτίσει μεγάλο ναό στον λόφο του Γολγοθά, εκεί που σταυρώθηκε ο Ιησούς Χριστός. Εκεί, πριν από διακόσια χρόνια, ο αυτοκράτορας Αδριανός, για να εμποδίσει τους χριστιανούς να προσκυνούν τον άγιο τόπο, είχε αναγείρει ναό αφιερωμένο στην Αφροδίτη. Η Αγία Ελένη κατεδάφισε τον ειδωλολατρικό ναό, ξεκαθάρισε τον τόπο, εξακρίβωσε τη θέση που σταυρώθηκε ο Κύριος και βρήκε τον Τίμιο Σταυρό.
Η είδηση ότι βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός διαδόθηκε σ’ όλο τον τότε χριστιανικό κόσμο.
Έτρεξαν λοιπόν όλοι, και μάλιστα οι πιστοί της Παλαιστίνης, για να προσκυνήσουν το τίμιο ξύλο. Όταν τελείωσε ο ναός της Αναστάσεως, που έχτισε η Αγία Ελένη πάνω στον λόφο του Γολγοθά, στις 14 Σεπτεμβρίου του 336 έγιναν επίσημα και με κάθε λαμπρότητα τα εγκαίνια.
Τότε ο Πατριάρχης των Ιεροσολύμων Μακάριος, επειδή το πλήθος του λαού ήταν πολύ, για να δουν όλοι και να προσκυνήσουν, ανέβηκε στον άμβωνα, που ήταν στη μέση του ναού και ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό.
Οι πιστοί προσκυνούσαν, κάνοντας τον σταυρό τους κι έλεγαν «Κύριε, ελέησον». Αυτή λοιπόν την ύψωση του Τιμίου Σταυρού γιορτάζει σήμερα η εκκλησία και υψώνει τον Τίμιο Σταυρό στη μέση του ναού.
Συνηθίζεται να μοιράζεται βασιλικός στην Εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.
Είναι το φυτό που πάτησε η Αγία Ελένη μέσα σ’ ένα χωράφι, και μια γλυκιά μυρωδιά γέμισε τον αέρα.Αμέσως ζήτησε από τους εργάτες να σκάψουν ακριβώς εκεί, ήταν, τελικά, το μέρος που ήταν θαμμένος ο Τίμιος Σταυρός.
Το φυτό που αποτέλεσε σημείο αναφοράς ονομάστηκε βασιλικός και έκτοτε κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου τιμάται αναλόγως.
